Các nguyên tắc trong sử dụng thuốc cho phụ nữ có thai

Trước hết cần hiểu ảnh hưởng của thuốc đối với thai nhi

Khi người mẹ mang thai dùng thuốc, hầu hết các thuốc đều qua được nhau thai ở mức độ khác nhau và xâm nhập vào vòng tuần hoàn của thai nhi. Các chất được vận chuyển theo hai chiều, nhưng chủ yếu là từ mẹ sang thai nhi. Lợi dụng điều này, đôi khi thuốc có thể được dùng cho người mẹ để điều trị những rốì loạn của thai nhi.

Ví dụ: flecainid dùng cho mẹ để xử trí nhịp tim nhanh của thai.

Tuy nhiên, vấn đề đáng quan tâm khi dùng thuốc ở phụ nữ có thai là thuốc vào được vòng tuần hoàn của thai và gây hại cho thai nhi. Thuốc dùng cho mẹ có thể gây tác dụng trực tiếp hoặc gián tiếp trên thai nhi. Ví dụ người mẹ dùng liều cao corticoid (prednisolon trên 10mg/ngày) có thể trực tiếp gây ức chế tuyến thượng thận của thai. Thai nhi cũng có thể chịu ảnh hưởng của thuốc một cách gián tiếp như khi người mẹ dùng thuốc chống tăng huyết áp, nếu huyết áp của mẹ giảm quá mạnh sẽ gây thiếu oxy cho thai nhi. Các tác dụng loại này thường phụ thuộc liều và có thể dự đoán trước.

Trong nhiều trường hợp, ảnh hưởng của thuốc lên thai nhi không phụ thuộc vào liều, không thể dự đoán trước và thường liên quan đến đặc điểm di truyền của thai nhi.

Tác dụng có hại của thuốc đối với thai nhi khi dùng cho ngưòi mẹ phụ thuộc vào các yếu tố như: Bản chất và cơ chế gây tác dụng có hại của thuốc; liều lượng và thời gian dùng thuốc của người mẹ; khả năng vận chuyên thuốc từ mẹ vào thai nhi; khả năng thải trừ thuốc ra khỏi cơ thể mẹ và thai nhi; đặc điểm di truyền của thai nhi và giai đoạn phát triển của thai nhi khi người mẹ dùng thuốc.

Ảnh hưởng của thuốc lên thai nhi tuỳ thuộc thời điểm dùng thuốc trong thời kỳ mang thai.

 **Thời điểm dùng thuốc trong thai kỳ và ảnh hưởng của thuốc

Các chất có khả năng gây quái thai ít khi gây ra một dị tật duy nhất. Thông thường, một loạt các dị tật sẽ xảy ra, tương ứng với những bộ phận cơ thể thai nhi đang phát triển mạnh vào thời điểm người mẹ dùng thuốc.

Kể từ lúc trứng được thụ tinh, thai kỳ sẽ kéo dài trong 38 tuần, và được chia ra làm 3 thời kỳ: thòi kỳ tiền phôi, thời kỳ phôi và thời kỳ thai.

1. Thời kỳ tiền phôi (hay pha phân đoạn)

Kéo dài 17 ngày sau khi trứng được thụ tinh, thường không nhạy cảm vối các yếu tố có hại vì các tế bào chưa bắt đầu biệt hoá. Độc tính của thuốc đối với thai nhi tuân theo quy luật “tất cả hoặc không có gì”, tức là phôi bào chết hoặc tiếp tục phát triển hoàn toàn bình thường. Chính vì vậy các bất thường về hình thái của thai hiếm khi xảy ra trừ trường hợp thời gian bán thải của thuốc kéo dài và thuốc còn ảnh hưởng tới thời kỳ phôi.

2. Thời kỳ phôi

Từ ngày thứ 18 đến ngày thứ 56: Hầu hết các cơ quan của cơ thể được hình thành trong thời kỳ này. Sự tạo hình xảy ra rất nhanh, các tế bào đang nhân lên rất mạnh, nên độ nhạy cảm với độc tính của thuốc là lớn nhất. Dùng thuốc trong giai đoạn này có thể gây ra những bất thường nặng nề về hình thái cho đứa trẻ. Mỗi cơ quan có một giai đoạn nhất định nhạy cảm nhất với độc tính của thuốc.

3. Thời kỳ thai

Từ tuần 8 – 9 trở đi, kéo dài tới lúc sinh. Trong thời kỳ này, các bộ phận trong cơ thể tiếp tục phát triển và hoàn thiện. Thai ít nhạy cảm hơn với các chất độc. Các chất có hại cho thai nhi thường chỉ làm giảm tính hoàn thiện về cấu trúc và chức năng của các cơ quan. Các bộ phận của cơ thể thai nhi còn nguy cơ cao là hệ thần kinh trung ương, mắt, răng, tai và bộ phận sinh dục ngoài.

Ví dụ cơ quan sinh dục ngoài hình thành từ tuần thứ 7 và hoàn thiên cho tới lúc sinh, nếu người mẹ dùng danazol, một thuốc có hoạt tính androgen yểu vào bất cứ lúc nào trong khi mang thai cũng có thể gây nam hoá thai nhi nữ.

** Ảnh hưởng của thuốc dùng cho phụ nữ có thai đối với trẻ sau khi sinh

Trẻ sơ sinh có thể phải chịu tác dụng bất lợi của thuốc dùng cho người mẹ khi mang thai. Do khả năng thai trừ thuốc của trẻ sơ sinh rất kém, một số thuôc có thể bị tích luỹ đáng kể và gây độc cho trẻ. Vì vậy, cần đặc biệt chú ý tới một số thuốc khi dùng cho phụ nữ có thai gần ngày sinh.

Ví dụ thuốc chống trầm cảm và thuốc an thần dùng cho mẹ phải được giảm liều từ từ cho tới lúc gần sinh để hạn chế rối loạn thần kinh do độc tính trực tiếp của thuốc trên trẻ sơ sinh đồng thời hạn chế tác dụng “cai thuốc”.

** Các nguyên tắc trong sử dụng thuốc cho phụ nữ có thai

• Hạn chế tối đa dùng thuốc, nện lựa chọn các phương pháp đỉều trị không dùng thuốc.
• Tránh không dùng thuốc trong 3 tháng đầu thai kỳ.
• Dùng thuốc với liều thấp nhất có hiệu quả, thời gian ngắn nhất.
• Lựa chọn thuốc đã được chứng minh là an toàn, tránh dùng những thuốc chưa được sử dụng rộng rãi cho phụ nữ có thai.

 

Dược sĩ Nguyễn Vân